طراحی گمانی | طراحی، تخیل و رویاپردازی اجتماعی

مقدمه آنتونی دان بر ترجمه فارسی

طراحی برای واقعیتی بزرگتر

"وقتی زندگی، خود شبیه جنون باشد، چه کسی می‌داند دیوانگی چیست؟ شاید خیلی کاربردی‌بودن دیوانگی باشد؛ شاید دیوانگی فدا کردن رؤیاها باشد. شاید زیاده معقول بودن دیوانگی باشد، و بزرگترین دیوانگی آن باشد که زندگی را همانطور ببینیم که هست، نه آنطور که باید باشد!"

دون کیشوت در مردی از لامانچا اثر میگل د سروانتس ساوِدرا با ترجمه دیل واسرمن (1965).

نوشتن درباره آموزش طراحی در زمانی که در مغرب زمین شاهد پیکربندی مجدد روابط قدرت در جغرافیای سیاسی و گرایش به ملی‌گرایی درون‌نگر، بازاری شدن تقریباً همه جنبه‌های زندگی از جمله آموزش، افزایش ناپایداری و پرسش‌های زیست‌محیطی، و پیدایش گسست‌هایی بزرگ در سامانه‌های سیاسی و اقتصادی‌ای هستیم که با وجود ایجاد ثروتی عظیم در توزیع عادلانه آن موفق نبوده‌اند، خوشبین بودن دشوار است. ولی من تلاشم را خواهم کرد.

اگر رویکرد ما به آموزش طراحی غلط باشد چه؟ اگر آموزش دادن طراحان برای کار کردن با واقعیت‌های اقتصادی، اجتماعی، فناوری و سیاسی غالب، یعنی طراحی برای دنیا آنگونه که الآن هست، تبدیل به غروری در خور حال ما شده باشد، چه؟ اگر آموزش دادن دانشجویان طراحی برای بیان هر مسئله‌ای، هر قدر پیچیده، در قالب صورت مسئله‌ای که باید حل شود، انرژی خلاقانه و خیال‌آمیز ارزشمندی را صرف به دست آوردن چیزی کند که قابل دستیابی نیست، چه؟ اگر تمرکز آموزش طراحی بر "واقعی کردن چیزها" باعث تحکیم همه ایرادهای واقعیت فعلی باشد، و همه آینده‌های ممکن را تبدیل به برون‌یابی ایرادهای کنونی کند، چه؟

اگر فقط لحظه‌ای می‌توانستیم رویکردهای آزموده‌ی طراحی غربی، همان رویکردهایی که در قرن بیستم طراحی و ساخته شدند و در تلاشند خود را با واقعیت‌های قرن بیست و یکم تطبیق دهند، را کنار بگذاریم، جستجو برای جایگزین این رویکرد از کجا ممکن بود آغاز شود؟

به نظر من، این کار می‌باید از انگاره واقعیت شروع شود، یا به بیان دقیق‌تر، از "واقعیت کنونی"، از این‌که آموزش طراحی غربی، به‌ویژه در رابطه با فناوری‌های نوظهور، چگونه با این واقعیت روبرو می‌شود. به جز چند استثنا، اساس اکثر رویکردهای فعلی به آموزش طراحی بر تمرکزی متعصبانه بر واقعی بودن استوار است. با تفکر کردن درون مرزهای واقعیت‌های موجود، چه واقعیت‌های اجتماعی، چه سیاسی، و چه اقتصادی یا فناورانه، انگاره‌ها، باورها و ارزش‌هایی که ما را به این وضعیت بسیار دشوار رسانده‌اند، توسط طراحی تا ابد بازتولید می‌شوند. ولی منطق نامگذاری بعضی آرمان‌ها، امیدها و رؤیاها با عنوان واقعی و بقیه با عنوان غیرواقعی به‌ندرت به چالش کشیده می‌شود یا حتی مورد پرسش قرار می‌گیرد، که نتیجه‌اش سرکوب مستمر تخیّل طراحی است.

همانطور که از وضعیت جغرافیای سیاسی کنونی مشخص است، ناممکن بودن چیزی صرفاً به معنای ممکن نبودن آن نیست. اینگونه، شاید واقعی‌تر آن باشد که آموزش طراحی، طراحان را برای آن چیزی تربیت کند که اورسولا کی. لگوین (Ursula K. Le Guin) آن را "واقع‌گراهای واقعیتی بزرگتر" خوانده است. واقعیتی که تخیّل و همه آنچه وجود ندارد، یا شاید هیچگاه به وجود نیاید را کامل در بر گیرد؛ همان چیزی که ما ناواقعیت می‌نامیم.

چنین آموزشی طراحان را تشویق می‌کند تا به‌صورتی سازنده ناواقعی باشند. ولی برای این کار باید راه‌های جدید تفکر که مسیری متفاوت از حکمت معمول دارند را در آغوش کشید و انواع دیگری از حکمت را محک زد، که بیشتر آنها شاید به نظر با عقل جور در نیایند یا حتی حال به‌هم‌زن باشند.

کاری که طراحی خوب انجام می‌دهد ملموس کردن انگاره‌ها، آرمان‌ها، طرز فکرها، و جهان‌بینی‌هاست، که همگی از طریق اشیا زندگی روزمره بیان می‌شوند. ولی انواعی از داستان‌ها که طراحی غربی برای ما می‌آفریند نومیدکننده هستند. طیف محدودی از روایت‌های فناورانه بر تخیّل طراحانه غربی مسلط است. این داستان‌ها با محصولات، خدمات و سناریوهایی آرمانی بر مصرف‌گرایی افسارگسیخته و پیشرفت فناوری تمرکز دارند؛ رشد اقتصادی بدون توجه به هزینه‌های آن برای کره زمین، انسان‌ها و دیگر گونه‌های جاندار؛ انکار فاجعه قریب‌الوقوع زیست‌محیطی؛ و تسهیل کردن شکلی از تفکر گروهی با کمک فناوری. این داستان‌ها آنقدر غالب هستند که هر روز تصور کردن چیزهای ممکن دیگر دشوارتر به نظر می‌رسد. ولی این دقیقاً همان کاری است که باید انجام دهیم؛ تصویر کردن راه‌های اساساً متفاوت برای بودن. راه‌هایی برای بودن که اکنون غیرواقعی به نظر می‌آیند.

نویسندگان، فیلم‌سازان، و هنرمندان، دنیاهایی کامل و جدید را تصویر می‌کنند. آیا می‌توان این رویکرد را در آموزش طراحی گنجاند تا مدارس طراحی تبدیل به منبعی از انگاره‌های جایگزین و ضدروایت‌ها شوند که توسط طراحی صورت یافته باشند، و به جای تجویز یک آینده خاص یا انتقال دادن چشم‌اندازی خاص از اینکه چیزها چگونه خواهند بود یا چگونه باید باشند، تفکر و تخیّل بیشتر درباره انواعی از دنیا که مردم آرزومند زندگی در آنها هستند را برانگیزند؟

چنین نوعی از آموزش طراحی احتمالاً دیگر در قالب گرایش‌های مختلف نخواهد بود، و در عوض شاید در قالب روش‌های مختلف دیدن دنیا باشد. دانشجویان و اساتید آن شاید به مطالعه، آزمودن، و تعمق در سازوکارهای ناواقعیت بپردازند، آرمان‌شهرها، اندوه‌شهرها و دگرجاها؛ "چه می‌شد اگرها" و "انگار"ها؛ فرضی‌ها، آزمایش‌های فکری و برهان‌های خلف؛ خلاف واقع‌ها و دوران‌های خیالی، و غیره. با تلفیق کردن انگاره‌هایی از علوم سیاسی، مردم‌شناسی، جامعه‌شناسی، تاریخ، اقتصاد و فلسفه به‌صورت جهان‌بینی‌هایی جدید که توسط شکل گسترش‌یافته‌ای از حرفه‌ی طراحی، شکلی ملموس بیابند.

از منظر کنونی ما، شاید این کار غیرواقعی، یا حتی شاید نوعی فرار کردن به نظر آید، پس من در پایان یک بار دیگر به سراغ اورسولا کی. لگوین و پاسخ او به منتقدانی می‌روم که آثار خیلی تخیّلی را نوعی فرار کردن می‌دانند: "فرار همیشه رو به سوی آزادی است. پس 'فرار کردن' چه جور اتهامی است؟"

256

300

شومیز (مقوایی)

بالک

رقعی (14/5 در 20/5سانتی‌متر)