طراحی وقتی همه طراحی میکنند | مقدمه‌ای بر طراحی برای نوآوری اجتماعی

1. این کتاب درباره‌ی طراحی و تغییرات اجتماعی در جهانی به‌هم‌پیوسته و در حال تغییر به‌سوی پایایی سخن می‌گوید؛ دنیایی که هر کس مدام، خواه ناخواه باید موجودیت خود را طراحی و بازطراحی کند؛ دنیایی که در آن بسیاری از این پروژه‌ها همگرا می‌شوند و به تغییرات اجتماعی وسیع‌تر می‌انجامند؛ دنیایی که در آن نقش متخصصین طراحی، تغذیه و پشتیبانی از این پروژه‌های فردی و جمعی و به‌دنبال آن تغییرات اجتماعی متعاقب آن‌هاست.

در جهانی که در یک تحول سریع و ژرف است، ما همه طراحیم. اینجا، همه‌ مشخصاً همه‌ی ما را شامل می‌شود، افراد و سازمان‌ها، کسب‌وکارها، سازمان‌های عمومی، انجمن‌های داوطلبانه و شهرها، مناطق و حکومت‌ها. به‌طور خلاصه، این همه که درباره‌ی آن سخن می‌گوییم شامل هر فاعل، چه فردی یا جمعی می‌شود که در جهانی در حال تحول باید هویت و پروژه‌ی زندگی خود را تعیین کند. این یعنی به‌کار انداختن توانمندی طراحی آن‌ها، راهی برای فکر و عمل که مشتمل بر اندیشیدن و حسی راهبردی است که ما را فرامی‌خواند تا به خود و بافتار خود بنگریم و تصمیم بگیریم که آیا باید برای بهبود وضعیت موجود وارد عمل شویم؟ و چگونه؟

مشکل این است که اگرچه توانمندی طراحی، یک توانایی عمومی انسانی است که برای مفید بودن باید پرورش یابد، اما این امر معمولاً اتفاق نمی‌افتد و یا به‌صورتی ناکافی صورت می‌گیرد.

وقتی با تناقض بین «واقعیتی که از همه می‌خواهد بیشتر طراحی‌گرا باشند» و «دشواری این کار» روبه‌رو می‌شویم، متخصصین طراحی می‌توانند وارد عمل شوند. ما درباره‌ی همه‌ی آن‌هایی صحبت می‌کنیم که زمینه‌ی علاقه‌مندی، پژوهش و نهایتاً کارشان حرفه و فرهنگ طراحی است. آن‌ها می‌توانند بازیگران اجتماعی باشند که به مدد ابزارهای فرهنگی و عملیاتی در دسترس‌شان، قادرند فرایندهای طراحی‌ای که همه‌ی ما، اعم از متخصص و غیرمتخصص، درگیرشان هستیم را تغذیه و پشتیبانی نمایند.

البته برای متخصصین طراحی، کنش در این مسیر به‌معنای فاصله گرفتن از چیزی است که یک طراح همیشه بوده است. در طول یک قرن، طراحان خود را به‌عنوان تنها ساکنین و مدیران عرصه‌ی طراحی دیده‌اند و به این عنوان نیز شناخته شده‌اند. امروزه آن‌ها خود را در جهانی می‌بینند که همه طراحی می‌کنند و همان‌گونه که دیده‌ایم، کار آن‌ها بیشتر آن است که از ابتکارات خود برای کمک به آرایه‌ای رنگارنگ از بازیگران اجتماعی، جهت بهتر طراحی کردن استفاده نمایند. این تغییر نقش، آنان را به تغییر کردن از آنچه تاکنون بوده‌اند فرامی‌خواند؛ یعنی برای هماهنگی با آنچه از آن‌ها خواسته شده است، باید خود و شیوه‌ی کنش خود را بازطراحی کنند. این چیزی است که امروزه همه ملزم به انجام آن هستند.

2. پیش‌زمینه‌ی این کتاب یک تحول بزرگ است؛ فرایند تغییری بزرگ که در آن بشر در حال مذاکره با محدودیت‌های کره‌ی خاکی است و ما را نیز به‌سمت استفاده‌ی بهتر از به‌هم‌پیوستگی‌ای که در دسترس داریم، سوق می‌دهد. پویشی دوگانه که به فرایندی یگانه همگرا می‌شود که هم‌اکنون نیز ویژگی‌های خاصی از آن را می‌بینیم. با شروع از این ویژگی‌ها، می‌توان یک سناریوی طراحی را ترسیم نمود که بر فرهنگی بنا شده است که محلی و جهانی را به‌هم می‌پیوندد (محلی‌گرایی جهانی)؛ همچنین بر زیربنایی منعطف استوار است که قادر به ارزیابی مجدد کار و نزدیک کردن تولید به مصرف است (سامانه‌های توزیع‌شده).

ما در یک فرایند تغییر غوطه‌وریم که در طبیعت و زمان، بی‌شباهت به گذار اروپا از تمدن فئودال به جامعه‌ی صنعتی شهری نیست. در تاریخ بلندمدت، این گذار یک انقلاب بود؛ گسستی ناگهانی با گذشته که به تحول بنیادی در سامانه‌های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی انجامید. اما برای آنان که این تحول را زیستند، این گذار دوره‌ای طولانی از بحران‌ها و تحولات بود که هر چیزی بود جز گذاری خطی؛ با تضادهایی میان تغییرات محلی و دگردیسی‌های بزرگ سامانه‌ای که همه در سرعت‌های مختلف و در لایه‌های متفاوت فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و فناوری، با تفاوت‌هایی میان موضع‌گیری‌ها و رژیم‌های سیاسی مختلف که بعضی بیشتر طرفدار این تغییرند و دیگرانی که مخالف سفت و سخت آنند.

پس امروزه باید انتظار زیستن در این تلاطم را برای مدتی طولانی داشته باشیم، در جهانی دوگانه که در آن دو واقعیت در تعارض با هم می‌زیند: جهان «بی‌حد» قدیم که محدودیت‌های کره‌ی خاکی را به‌رسمیت نمی‌شناسد و دیگری که این محدودیت‌ها را می‌شناسد و به آزمودن راه‌هایی می‌پردازد تا آن‌ها را به فرصت تبدیل کند.

هم‌اکنون این دو جهان، بسیار متفاوت به‌نظر می‌رسند؛ اولی جهان غالب است که همچنان مرجع بسیاری است و ساختارهای اصلی اقتصادی و نهادی را شکل می‌دهد و از تاریخ موفقیت‌های خود استنباط می‌کند که استمرارش در زمان اجتناب‌ناپذیر است. دومی از سوی دیگر، شبیه گروهی از جزایر است که مردم آن به روش‌های متفاوت فکر و عمل می‌کنند. برای پیش‌بینی چگونگی آینده این مجمع‌الجزایر ریزدنیاها، هنوز زود است. ممکن است برای مدت درازی به همین صورت بمانند یا شاید ناپدید شوند و زیر امواج راه‌های ناپایای زندگی و عمل غرق شود. شاید هم خود را به‌صورت قسمتی مرئی از قاره‌ای غرق‌شده نمایان کند؛ قاره‌ی جدید تمدن پایا که از این تحول سر بر خواهد آورد.

این منظره‌ای است که زندگی‌ها و انتخاب‌های ما بخشی از آن هستند. همچنین منظره‌ی قاره‌ای در حال ظهور است که این کتاب در آن واقع شده. چگونگی آن به عوامل متعددی بستگی دارد؛ بعضی از آن‌ها وابسته به تصمیماتی هستند که هم‌اکنون گرفته‌ایم و بعضی دیگر به آنچه انجام می‌دهیم و خواهیم داد، بستگی دارند. این یک تغییر است (طولانی برای ما، ولی کوتاه برای تاریخ جهان) که ما همه باید در آن بیاموزیم که زندگی کنیم و خوب هم زندگی کنیم؛ روی جزایر جدید و در همان حال کیفیت زندگی روی قاره‌ی نوظهور را پیش‌بینی نماییم.

همچنین این منظره فضایی است که در آن رابطه‌ی میان طراحی عام و طراحی تخصصی به نمایش در خواهد آمد؛ رابطه‌ای که هم‌زمان با کار توأمان این دو گونه‌ی طراحی، برای حل مشکلات بسیار و گوناگونی که جوامع ما با آن‌ها روبه‌رو هستند، پرورش خواهد یافت. ولی این تنها زمینه‌ی همکاری نیست؛ اگر یک تمدن جدید باید ظهور کند، مسئله فقط حل مشکلات نیست. یک تمدن، شاید بیشتر متشکل از ارزش‌ها، کیفیات و به‌عبارت کلی‌تر، سامانه‌های حسی باشد؛ از این‌رو، این همان چیزی است که یک تمدن برای موجودیت یافتن، به آن نیاز دارد و برای ایجاد آن، طراحی عام و طراحی تخصصی باید همکاری کنند. اگر این گزاره که مهارت‌های طراحی هم در حل مسئله و هم در معناسازی بیان می‌شوند، درست باشد، پس برای رسیدن به این تمدن جدید، کارهای زیادی در هر دو سو می‌توان انجام داد؛ اما مهم‌تر از همه، لحظه‌ای است که طراحی باید ویژه بودن خود را نمایش دهد. اینجاست که طراحی بیش از هر رشته‌ی دیگری می‌تواند نقش اصیل خود را ایفا کند.

3. این کتاب با محلیت و امور روزمره آغاز می‌کند؛ یعنی با مردم در زندگی روزمره‌شان، مصمم در کشمکش روزمره با مشکلات، فرصت‌ها و نهایتاً معنای زندگی. خواهیم دید که چگونه این مردم هر روز بیشتر و بیشتر، قدرت همکاری را در افزایش توانمندی‌های خود (باز)کشف می‌کنند و اینکه چگونه این (باز)کشف موجب ظهور شکل‌های جدیدی از سازمان‌ها (سازمان‌های همکارانه) و اشیاء جدیدی می‌شود که مردم راه‌حل‌های توان‌بخش خود را بر آن‌ها بنا می‌نهند. متخصصین طراحی، بخشی فعال از این بازکشف هستند. آن‌ها عواملی بیرونی و درونی و بخشی از خود تغییر اجتماعی هستند؛ چرا که باید با روش‌هایی بی‌سابقه وارد عمل شوند. آن‌ها خود، مروّجان این تغییر اجتماعی هستند چرا که در خلق شرایطی که آن‌را تسهیل می‌کنند، همکاری فعال دارند.

بُعد محلی، با معنایی که اینجا به آن اطلاق می‌کنیم، ربطی به مقیاس ندارد. در جهانی به‌هم‌پیوسته، تجربه‌ی محلی به‌صورت هم‌زمان توسط رویدادهایی که شاید هر جا اتفاق بیفتند تحت تأثیر قرار می‌گیرد. به‌طور خلاصه، این بُعد محلی رابط ما با کل جهان است. این یک نظر‌گاه (آن‌گونه که جهان، از جایی‌که هستیم دیده می‌شود) و یک نقطه‌ی عمل (عملی که از جایی‌که هستیم روی جهان انجام دهیم) است. مشخصاً آنچه می‌بینیم یا انجام می‌دهیم و از همین رو طراحی نیز بستگی به کیفیت آن رابط (بُعد محلی) دارد که به نوبه‌ی خود حاصل فعالیت‌های درهم‌تنیده طراحی است.

بنابراین، قهرمان داستان ما کسی است که در زندگی روزمره‌ی خود غوطه‌ور ‌است و در گفتگوهای مختلفی مشارکت دارد؛ گره‌ای در شبکه‌های مختلف و بازیگری در اشکال گوناگون اجتماعی. او عمل خود روی دنیا را مانند یک همه‌فن‌حریف، از نقطه‌ی مشاهده و عمل خود، طراحی و هم‌-‌طراحی می‌کند (co-design). او در اطراف خود، به‌دنبال مواد قابل استفاده است (محصولات و خدمات، همچنین انگاره‌ها و دانش)، آن‌ها را تطبیق می‌دهد و بازتفسیر می‌کند؛ از آن‌ها برای سرودن پروژه‌ی زندگی خود استفاده می‌کند.

پدیده‌ی نوین حاضر که نتیجه‌ی نوآوری فرهنگی و اجتماعی کنونی است، آن است که قهرمان ما، هر روز بیشتر و بیشتر به پروژه‌ی زندگی خود و یا قسمتی از آن، به‌صورت گروهی می‌اندیشد. او قدرت انجام کارها با انسان‌های دیگر را کشف (یا بازکشف) می‌کند. پس جان کلام این کتاب، نگاهی به این پدیده‌ی نوآورانه است؛ این‌که تعداد روزافزونی از مردم از عادت‌ها بریده‌اند و می‌برند و در حال آزمودن راه‌های همکارانه‌تر زندگی و تولید هستند. به‌طور خلاصه، تعداد روزافزونی از مردم در حال ترویج موج بزرگ و نوینی از نوآوری اجتماعی هستند.

لزوم حمایت از نوآوری اجتماعی باوری جدید است. اینکه نوآوری اجتماعی پاسخ‌های ملموس و عملی به مشکلات سخت می‌دهد، پذیرفتنی است؛ مشکلاتی مانند جمعیت مسن، درمان بیماری‌های مزمن، امتزاج فرهنگی مهاجران و صلاحیت‌سنجی مجدد شهرها و شهرک‌های غیرمجاز. اما نوآوری اجتماعی خیلی بزرگ‌تر از این‌هاست یا می‌تواند باشد. اغلب چنین شیوه‌هایی از زندگی و تولید می‌توانند منفعت شخصی را با منافع اجتماعی و زیست‌محیطی همسو سازند. به همین دلیل می‌توان آن‌ها را قدم‌هایی ملموس به‌سوی پایایی قلمداد کرد؛ به عبارتی، کاربرد محلی برای انگاره‌ای از رفاه، مبتنی بر یک بوم‌شناسی جدید از روابط میان مردم و میان آن‌ها و محیط‌زیستشان. این امر فرصتی است که با گرایش‌های جدید، راه را برای فرصت‌هایی بی‌سابقه هموار می‌کند.

در دهه‌ی پیشین (از سال 2005 تا 2015)، گسترش اینترنت، گوشی‌های همراه و شبکه‌های اجتماعی در همگرایی با نوآوری اجتماعی، ایجاد نسل جدیدی از خدمات را ممکن ساخت که نه‌‌فقط راه‌حل‌هایی جدید برای مشکلات سخت اجتماعی ارائه می‌داد، بلکه فهم ما درباره‌ی رفاه و رابطه میان شهروند و حاکمیت را به چالش می‌کشید. به موازات این همگرایی، همگرایی دومی نیز در راه است؛ نوآوری انفجاری جدیدی در حوزه‌ی سامانه‌های ساخت، با کوچک‌سازی واحدهای تولیدی که امکان ایجاد شبکه‌های جدید تولید و مصرف را فراهم می‌کند؛ یعنی همان سامانه‌های توزیع‌شده. همگرایی احتمالی بین سامانه‌های توزیع‌شده با نوآوری اجتماعی می‌تواند موجب ظهور شبکه‌هایی از شرکت‌های کوچکی باشد که قادرند سامانه‌ی تولید را متحول، بُعد محلی را تقویت و فعالیت‌های تولیدی و فرصت‌های شغلی را در خلاف جهت معمول دهه‌های گذشته، بازتوزیع نمایند.

شتاب دادن و جهت‌دهی به این همگرایی دوگانه، نیازمند یک برنامه‌ی پژوهش طراحی است. در این تغییر، کل جامعه باید به‌عنوان یک آزمایشگاه بزرگ اجتماعی در نظر گرفته شود و اولین کار آن است که این آزمایش‌ها را در همه‌ی لایه‌ها و همه‌ی زمینه‌های کاربردی تقویت کرد و جهت داد. دومین کار، تقویت دو مسیر عمل است: تکرار بهترین راه‌حل‌ها و پیوند دادن آن‌ها به هم. آزمودن و تکرار کردن، دو روال مکمل هستند؛ یعنی در حال تغییر، ما نیازمند آزمایش راه‌حل‌های جدید و سپس تثبیت و تکرار بهترین آن‌ها هستیم. در نهایت نیز آن‌ها باید به‌هم‌پیوسته شوند تا چندین ابتکار کوچک بتوانند اثری بزرگ خلق کنند.

آزمودن، تکرار کردن و پیوستن، سه شیوه‌ی عمل هستند که نیاز به قابلیت‌های طراحی عام و تخصصی دارند. آن‌ها با هم، پایه‌های یک پروژه‌ی بزرگ طراحی را تشکیل می‌دهند، یعنی همان آزمایش‌های طراحی باز که قادرند چندین ابتکار را در جهان به‌سوی اهدافی مشترک در برگیرند و هم‌جهت سازند.

4. این کتاب در پی آن است که به فرهنگ طراحی کمک کند؛ مشارکتی در یک پیش‌زمینه‌ی فرهنگی که طراحان متخصص یا غیرمتخصص، برای بهتر انجام دادن کار امروز و فردایشان، باید آن‌را تبیین و از آن استفاده کنند. از سوی دیگر، از آنجا که فرهنگ به بافتار پیوسته است، که البته باید هم باشد، می‌توانیم بگوییم این کتاب یک مشارکت ایتالیایی در یک گفتگوی جهانی است. به‌عبارت دیگر، مشارکتی است که از یک بافتار مشخص فرهنگی آغاز می‌شود.

کتاب حاضر درحالی‌که تلاش دارد دیدگاه و زبان خود یا به صورت خلاصه فرهنگش را تبیین کند، حوزه‌های تخصصی مختلف حرفه‌ی طراحی را هم بررسی می‌کند. اگرچه حوزه‌ی رشته‌های مختلف را لمس می‌کند، کتابی بین‌رشته‌ای نیست. این کتاب حرکتی است در راستای یک فرهنگ طراحی خاص، موازی و مکمل دیگران؛ فرهنگی که در آن سایر بازیگران اجتماعی می‌توانند در رشد آن نقش داشته باشند، ولی متخصصین طراحی باید سازندگان اصلی آن باشند.

این کتاب، کتابی است برای هر کس که به کاوش عمیق‌تر از معمول در مسائل طراحی (که اکنون خود را درگیر آن‌ها می‌یابیم) علاقه‌مند باشد. به همین دلیل، کتاب حاضر تلاش دارد تا گفتگویی را درباره‌ی نوآوری اجتماعی آغاز کند که به موازات موضوع مهم حل مسئله، موضوع معنای اشیاء را مطرح می‌کند که به نظر من به همان اندازه مهم است. این همان بحث بُعد فرهنگی نوآوری اجتماعی است و اینکه چگونه این نوآوری فرهنگی می‌تواند توسط یک فرهنگ طراحی نوآورانه پشتیبانی شود.

کتاب حاضر بر آن است تا در مباحثه‌ی بین‌المللی روی این مسائل مشارکت داشته باشد. کتاب، مبتنی بر مجموعه‌ای طولانی از تجربه‌های من در مناطق مختلف جهان است که فرصت آن‌ها را در زمان تصدی خود بر DESIS (شبکه‌ای بین‌المللی از آزمایشگاه‌ها در مدارس طراحی، با تمرکزی بر نوآوری اجتماعی) داشته‌ام. از سوی دیگر، نه می‌توانم و نه می‌خواهم که خود را از فرهنگی که در آن رشد کرده‌ام جدا کنم. بنابراین، پیشنهاد این کتاب کمک به بحثی جهانی است که از سوی یک «نویسنده‌ی مستقر» پیشنهاد شده است؛ نویسنده‌ای که در یک بافتار استقرار دارد و به‌طور شفاف، خود را به‌عنوان مصداقی از یک فرهنگ محلی ارائه می‌کند. به همین دلیل، تفکرات ارائه‌شده در این کتاب نه‌فقط حاصل تجربه‌های زندگی شده است، بلکه بیش از هر چیز سامانه‌ای از ارزش‌ها و ارجاعات آن‌ را پشتیبانی می‌کند که حاصل محل و چگونگی آموزش دیدن و آغاز تفکر من است.

امیدوارم که این کتاب کمکی باشد به توسعه‌ی یک فرهنگ که به نظرم باید دیدگاهی پایا داشته باشد؛ فرهنگی که آماده‌ی گفتگویی جهانی باشد و در عین حال شامل چندین فرهنگ متنوع با زیست‌بومی از فرهنگ‌های طراحی که هم‌زمان، هم درهای خود را به سوی جهان گشوده باشند و هم، محلی باشند؛ مملو از تفاوت‌های ژرفی که نتیجه‌ی «محلی» بودن آن‌ها، یعنی ریشه‌دار بودن آن‌ها در یک محل باشد.

در نهایت امیدوارم این کتاب پیشکشی به فرهنگ طراحی ایتالیایی و تاریخ بزرگ آن باشد. البته خوشحال می‌شوم اگر این کار به‌عنوان کمکی از طراحی ایتالیایی به مسائل نوظهوری دیده شود که با آن‌ها روبرو هستیم. آیا حلقه‌ی پیوندی میان طراحی ایتالیایی -‌که خاستگاه من است- با این طراحی مشارکتی برای نوآوری اجتماعی وجود دارد؟ معتقدم وجود دارد. ولی توضیح آنکه این عقیده از کجا آمده است، نیازمند کتاب دیگری است. پس اگر خوانندگانی هستند که به این جواب علاقه‌ دارند، پیدا کردن این ارتباط را به خودشان واگذار می‌کنم.

اتزیو مانزینی، متفکری پیشرو در حوزه‌ی طراحی برای پایایی و بنیان‌گذار دسیس (DESIS)، شبکه‌ای بین‌المللی درباره‌ی طراحی برای نوآوری اجتماعی و پایایی (www.desis-network.org)، است. او استاد افتخاری پلی‌تکنیک میلان، صاحب کرسی در دانشگاه هنرهای لندن (University of the Arts London) و در حال حاضر، استاد مدعو در دانشگاه‌های تونگجی در شانگهای و جیانگنان در ووشی است.

320

500

شومیز (مقوایی)

بالک

رقعی (14/5 در 20/5سانتی‌متر)